De laatste IJstijd schuurde duizenden jaren geleden over het oosten van ons land. Ook de Koude Oorlog liet aan de IJssel sporen na. Toen het IJzeren Gordijn rond 1990 werd opengeschoven leek de Russische beer nog niet zo’n kwaaie peer te zijn. Toen de dooi intrad kwam het ultrageheime project van de IJssellinie aan het licht. Spannende ingrediënten voor een motortocht langs een unieke Nederlandse rivier.
De geboorte van de IJssel vindt plaats in besloten kring. Het punt waar de IJssel zich afsplitst van de Neder-Rijn is verboden toegang voor onbevoegden, zoals motorrijders op zoek naar een geografisch punt. Nah, dan maar voort richting noorden. De meeste, voormalige Hanzesteden liggen aan de rechteroever van de IJssel. Die zijn uitgegroeid tot volwassen steden met verkeersinfarct. Het is dus logisch om de motorroute zo veel mogelijk over de verkeersluwe linkeroever te laten lopen. Maar pontjes maken doelgerichte oversteken mogelijk, zo komt via Olbergen en Brummen het fraaie landschap en het beschermde stadsgezicht van Bronkhorst, kleinste stad van Nederland, toch aan bod.
Toertocht Van Gogh Nationaal Park, Brabant: toeren in de geest van Vincent
De Hollandse vetpotten
Daar kwamen ze. De Sovjettanks. In eindeloze golven vanaf de Russische toendra’s door het IJzeren Gordijn en Duitsland. In een dag of vijf zouden ze hier zijn, aangelokt door de Hollandse vetpotten en roomblanke toppen der duinen. Maar voor het zover was vond het Rood Gevaar de IJssellinie op zijn weg. Een ultrageheim project uit de Koude Oorlog, waar we pas na de Val van de Muur van te horen kregen.
Bij Welsum brengt de pont je naar Olst, waar op de kade al het monument Baken van Overijssel de golven en slingers van de rivier staat te verbeelden. Olst heeft Kasteel de Haere, museum Oud Keukengerei, Salon Natte Neuzen, troubadour Rob Krot, muziekproducent Sugerbeat Music. En Olst heeft de IJssellinie.
In de jaren vijftig grepen Nederlandse strategen terug op een beproefd recept: de waterlinie. Rondom Olst liggen nog diverse overblijfselen daarvan, die zijn vanaf de weg te zien en op bepaalde tijden te bezoeken. Als Joost Sijtsma niet schrijft voor de regionale kranten of op z’n BMW langs de IJssel slingert, is hij als vrijwilliger gids in en rond de bouwwerken van de IJssellinie. Hij leidt rond door hospitaal- en commandobunker en een aantal kleinere beschermende bunkers. Dankzij stuwen hier in de IJssel en stroomafwaarts in de Waal bij Bemmel en de Rijn bij Arnhem zou een gebied onder water worden gezet om de Ivans tegen te houden, zo’n honderddertig kilometer lang en tien kilometer breed. Zeker 400.000 mensen en 80.000 dieren zouden moeten worden geëvacueerd, waarbij was ingecalculeerd dat niet iedereen op tijd voor het water zou kunnen vluchten. Liever dood dan rood. De bevolking wist van niks, maar de Russische geheime dienst wist er alles van. Op staatsbezoek in 2000 bracht de Russische delegatie een stafkaart mee naar Nederland waarop de hele IJssellinie tot in detail was ingetekend. Nou maar hopen dat ze die niet komen terughalen, nu er in de betrekkingen een nieuwe ijstijd is ingetreden.
Zoals de IJssel ontstaat uit de Nederrijn wordt zij onderweg gevoed door waterwegen als het Twentekanaal en de parallel daaraan slingerende rivier de Berkel. Het kon goed zijn dat de Sovjet-tanks langs dit kanaal westwaarts zouden donderen. Het is moeilijk voor te stellen dat op de kerktoren van Alsem de rode vlag met hamer en sikkel zou worden gehesen, zoals in 1945 op de ruïnes van de Duitse Rijksdag in Berlijn. En dat in herberg De Hoofdige Boer rauwe Russische kreten zouden klinken, kracht bijgezet door revolverschoten in het plafond. ‘Vodka, vodka! Bistro! Bistro!’
Eigenzinnige rivier
De Hoofdige Boer is nu een prima pitstop voor overnachting en eten halverwege de IJsselroute en de gelegenheid om naar wens de rechteroever te ontdekken, waaraan de meeste, voormalige Hanzesteden zijn gelegen met hun zichtbaar rijke historie. De herberg ligt naast de kerk van Almen, zonder rode vlag, waaraan de dichter Staring in zijn gedicht De Hoofdige Boer de regels dichtte:
‘’Elk weet
waar ’t Almensche Kerkje staat
en kent de laan
die derwaart gaat.’
En tegenover kerk en kroeg toont het moderne museum STAAL (‘Staring in Almen’) aspecten van de plaatselijke Achterhoekse geschiedenis en van de levensloop van de dichter, rijke landheer en filantroop Staring.
Als een van de eerste schrijvers gebruikte Staring rond 1800 zijn gedichten om satirische kritiek te leveren, zoals later ook Piet Paaltjens en Nescio dat deden. Zo verzon hij het personage Jaromir, een schurkachtige monnik die allerlei streken uithaalde. Hij deed zich voor als de duivel, zodat herbergiers hem gratis lieten eten, drinken en overnachten. Die truc werkt helaas niet meer in de huidige herberg. Maar in Almen kun je nog steeds tot rust komen. Jan Terlouw dichtte over zijn geliefde IJssel:
Uren kan ik kijken, in gedachten vaar ik mee.
Eeuwig draagt de IJssel levend water naar de zee.
Altijd in beweging, van de bergen tot de kust.
In een hectisch leven brengt de IJssel zoveel rust.
De IJssel is een eigenzinnige rivier, zij stroomt als enige van de grote rivieren in ons land van zuid naar noord. En sneller dan die broers en zusters en toch verleidt ze tot onthaasting.
Rijdend langs het rechte Twentekanaal verlang je snel weer naar de kronkelige dijkwegen van de IJsseloevers. Terug met het Olsterveer naar de veilige westoever maar weer. De bochtige dijkweg geeft uitzicht op een landschap dat wereldberoemd is gemaakt door IJsselschilders, met prachtige wolken die in de rivier spiegelen en daar door de vaart van het water vervormen.
De laatste IJstijd schuurde al een tijdje geleden over ons land. Het is moeilijk om je hier in plaats van koetjes en kalfjes een kudde wolharige mammoets of een roedel sabeltandtijgers voor te stellen. Laat staan een horde Russen die met een hamer en sikkel over ons land zwaaien. Maar toch. Bij Veessen scheert de dijk boven de Kozakkenhaven met het standbeeld van de Basjkierse strijder, een krijger op zijn steigerende paard. Begin negentiende eeuw werd de angstdroom van woeste hordes uit het oosten werkelijkheid. In 1813 moest Napoleon zijn Waterloo nog krijgen en staken Russische Kozakken hier de IJssel over om de Fransen uit Nederland te verjagen. Rauw volk was het, dat buiten boten ook eten en sterke drank vorderde en waar je je dochters maar beter uit de buurt kon houden.
Een achterdeurtje
De landschappen, wolkenluchten en lichtval van de IJssel zijn beroemd. Als je langs de rivier slingert, voel je jezelf zo nu en dan als een kloddertje verf op een doek van een IJsselschilder. In het Hanzestadje Hattem zijn er maar liefst twee musea die de kunstwerken van Anton Pieck en van Jan Voermann Senior en Junior huldigen.
Niet met militair vertoon of digitale sabotage. Maar toch is het de Russen gelukt om in Kampen voet aan wal te krijgen. In Nederlands enige Ikonenmuseum hangen eeuwenoude schilderingen die de Slavisch-orthodoxe geloofsbelijdenis verheerlijken. Zo is er altijd wel een achterdeurtje te vinden.
Toertocht Verdon, Frankrijk: dansen boven de afgrond
De uitgang van de IJssel is ook snel gevonden. Bij het einde van haar levensloop, waar de IJssel via Keteldiep en Kattendiep in het IJsselmeer stroomt, mogen wel pottenkijkers aanwezig zijn. Dan rechtsomkeert over de Melmerweg voor het puntje op de i van de IJssel, de kers op de ijstaart. Vlakbij de Kamperbrug ligt de Koggewerf waar je je in een vorige eeuw waant tussen de houten havenloodsen die roeivereniging, museum en een kantine bevatten. Aan de kade ligt de trots van Kampen, van de hele IJssel eigenlijk, de replica van een Koggeschip uit 1340. Voor de bouw werden materialen en technieken toegepast uit de Middeleeuwen.
Download hier de route Toertocht Nederland: IJstijd aan de IJssel
Lengte toer: 286 km, Reisdagen: 2
Foto’s: Michiel van Dam
