Van het bruinkoolwinningsgebied rond Garzweiler en Lützerath tot Doel in België, een spookdorp dat in plaats van te worden afgebroken om de haven van Antwerpen uit te breiden, nu een magneet is geworden voor liefhebbers van verloren plaatsen – een roadmovie, enigszins buiten de gebaande paden maar helemaal van deze tijd.
Tekst en foto’s: Klaus H. Daams
Witte wattenwolken in de blauwe lucht, heldergeel koolzaad eronder zover het oog reikt. Een idyllisch plaatje, nietwaar? Nou, het kan ook anders. Want in het midden van dit bedrijfswaardige decor ten zuiden van Grevenbroich liggen de zeven eenheden A-E en F-G van de elektriciteitscentrale Neurath van RWE Power AG als spinnen in een (stroom)web. Met een in totaal bruto elektrisch vermogen van ongeveer 4.400 megawatt is het de grootste elektriciteitscentrale in Duitsland en de op één na grootste bruinkoolcentrale in Europa. De laatste drie Duitse kerncentrales, die niet zo hel lang geleden van het net werden afgesloten, hadden een gezamenlijk vermogen van ‘slechts’ een kleine 4.300 megawatt, wat weer overeenkomt met het vermogen van ongeveer 121.000 Royal Enfield Interceptors. De Indiase 650cc-twin levert een geruststellende 48 pk, en na Neurath is nu ook die andere energiebron op onze energiereis terug te vinden in zijn chromen tank.
Gestrand oceaanschip
Zoals de puisten van de waterpokken, markeren geknipte rode post-its op de wegenkaart alle plaatsen die we als eerste willen bezoeken rond de dagbouwgebieden Garzweiler II en Hambach. Theorie en praktijk. Er is geen vaste route à la Romantische Strasse, sommige wegen en dorpen bestaan ook niet meer. De dagbouw vreet zich dagelijks als een kankergezwel door het bewoonde landschap en hapt stukje bij beetje alles weg. De consensus is nu dat de CO2-uitstoot van bruinkool, de schadelijkste van alle fossiele brandstoffen, een extreme klimaatkiller is – maar daar gaan we hier niet diep op in, want Promotor is niet, laten we zeggen, het tijdschrift van Greenpeace. Niettemin geldt bij het toeren door het bruinkoolgebied het motto uit het oude Duitse volkslied: ‘Gedachten zijn vrij…’, misschien ook in de versie van Konstantin Wecker: ‘… zolang ze niet storen.’ À propos: De bruinkool heeft korte metten gemaakt met baggerdorpen als Elfgen, Etzweiler en Otzenrath, de bewoners zijn gecompenseerd en verhuisd naar nette nederzettingen, vaak met een bemoedigend ‘Nieuw’ voor de oude plaatsnaam.
Toerisme Duitsland: onthaasten in Ostfriesland
En wat gebeurt er met ontmantelde bruinkoolcentrales als Frimmersdorf, waar we op onze motoren nieuwsgierig omheen rijden? De kolos rijst als een gestrand oceaanschip op uit de botanie. Als kind van de Nederrijn, opgegroeid in de buurt van Nijmegen, denk je meteen aan een heroprichting zoals de snellekweekreactor in Kalkar-Hönnepel, de lichtwaterreactor die nooit op het net is aangesloten en vervolgens het familie- en recreatiepark (Kernwasser-)Wunderland is geworden. Nou ja, er is tenminste nog de motorcrossbaan van het MSC Grevenbroich bij Frimmersdorf. En nu naar onze Indiase en Italiaanse energiecentrale(s) voor een rendez-vous met de moeder van alle klimaatbeleidsconflicten in dit land, de dagbouwmijn Garzweiler.
Laatste der Mohikanen
‘Goosebumps guaranteed’, zo adverteert RWE zijn skywalk op het uitkijkpunt Jackerath, een 14 meter lang platform dat ver in de vuile bruine deklaag zweeft en je de adem beneemt. Hoe dan ook. Aan de andere kant van de enorme holte, waar zelfs monsterlijke graafmachines met emmerwielen op kleine kruipende kevers lijken, ligt ten zuiden van Neu-Otzenrath en de A46 een ander uitkijkpunt. Je kunt toch ook wel raden hoe een hele falanx aan windturbines het landschap ontsiert? De derde mogelijkheid voor ons om vandaag in de afgrond te kijken is Terra Nova 1 bij Elsdorf. 23 miljoen ton steenkool per jaar geproduceerd, iets minder dan 46 vierkante kilometer exploitatiegebied – de kale cijfers van de dagbouwmijn Hambach. Uit voorzorg – de zomers worden steeds heter, zoals we allemaal weten – zijn langs de rand van de groeve enkele parasols en ligstoelen geïnstalleerd voor het nieuwsgierige publiek. Hieraan vast zit het evenementenrestaurant Forum: terra nova. Met een 0,3l-flesje bruisend water, spontaan mentaal rekenen, nou ja, speculeren: Hoeveel glazen zouden er nodig zijn, en gedurende hoeveel jaar, om het tot 400 meter diepe gat dat in het landschap overblijft met grondwater en water uit de Rijn onder water te zetten, zodat een meer van 40 vierkante kilometer ontstaat, zoals gepland? Hercultivering is het devies; het beboste recreatiegebied Sophienhöhe, een terrein met een grote biodiversiteit, geldt al als een geslaagd voorbeeld.
Maar laten we eerlijk zijn: pure natuur is niet ons hoofddoel op deze motortocht. Het zijn eerder verloren plekken, letterlijk godvergeten plekken met een licht morbide charme zoals de voormalige parochiekerk in Manheim. Ontwijd na een afscheidsmis in 2019 en nu gebarricadeerd, staat ze vrijwel als laatste der Mohikanen in de verlaten omgeving. Maar misschien gebeurt er een wonder en kan het definitieve einde nog worden vermeden – met een ‘geoptimaliseerde bedrijfsvoering’ in de dagbouwmijn Hambach, aldus het Keulse districtsbestuur. De kelk, of beter gezegd de sloopkogel, is al definitief gepasseerd bij het naburige Alt-Morschenich, nu veredeld als ‘plaats van de toekomst’, die droomt van innovatieve projecten in de landbouw en een vrijetijdsoase aan een meer zou willen worden, met uitzicht ook op de bescheiden restanten – we herinneren ons het drama rond het Hambachse bos in 2018.
Aan de rand van de mijn
Een vliegend bezoek aan de outdoor kartbaan van de Kerpen-Manheim Kart Club, niet te verwarren met Schumi’s Kart en Event Centre in Kerpen-Sindorf, en dan naar het ‘oog van de orkaan’, Lützerath. Het is een lenteachtige dag medio april 2022, maar tegen de tijd dat dit artikel verschijnt, is het gehucht met zijn overgebleven kleurig opgespoten en gekraakte gebouwen en de vet opgetrokken boomhutten aan de rand van de dagbouwmijn van Garzweiler vermoedelijk allang ontruimd, weggebaggerd en geschiedenis geworden. Voor sommigen is het een symbool van verzet tegen fossiele brandstoffen, voor anderen een symbool van de vervroegde uitfasering; vijf dorpen mogen blijven, alleen Lützerath moet wijken. Maar de deadline van januari 2023 is nog niet verstreken, en het grote spandoek ‘1,5 °C betekent: Lützerath blijft!’ dat naleving van het klimaatakkoord van Parijs eist, hangt er nog steeds. Dus tijd voor een paar foto’s naast de geklasseerde boerderij van Eckardt Heukamp, de laatste boer in het dorp, die het onlangs opgaf en verkocht aan RWE. Daarna een ongedwongen ‘benzinepraatje’ met regenboogbroekdrager, klimaatactivist en wake-organisator Hajo. De cruciale vraag: is de bruinkool onder Lützerath echt nog nodig voor de energievoorziening, ja of nee? Het antwoord waait in de wind – of liever in de onderling tegenstrijdige meningen van deskundigen. Veel succes, een donatie voor het koffiefonds en als de beveiligers van de RWE-fabriek in het zicht van het activistenkamp hun wisseling van de wacht hebben, wisselen wij ook van locatie, starten onze zuinige tweecilindermotoren weer – minder dan vier liter per 100 kilometer, oké? – en zetten koers naar Nederland en België.
Om een lang verhaal kort te maken: Amici-strand bij Effelder Waldsee, woonboten en een scheepvaartmuseum in Maasbracht, de grootste en lekkerste pannenkoeken van Limburg, buurtwacht via WhatsApp in Hechtel-Eksel, kubistische vrijstaande huizen en villa’s in waarschijnlijk heel België, containerbergen en de wirwar van bruggen in het gigantische havengebied van Antwerpen, dat een goede 130 vierkante kilometer beslaat – en na zo’n 240 kilometer zijn we er, in Doel.
Toerisme Wallonië, België: de lelijkste route van het land.. (of toch niet)
Einddoel Doel
Het zou een tegenontwerp kunnen zijn voor Lützerath, dit Belgische polderdorp, niet gelegen aan de rand van een bruinkoolmijn, maar aan de oevers van de Schelde, bij het Deurganckdok, onderdeel van de Antwerpse haven die zich een weg naar binnen vreet. Er zou daar nog een terminal komen, dus werden veel huizen onteigend en de meeste mensen verhuisd. Maar toen werd een ander terrein gevonden en Doel kon blijven, maar er wonen nu nog maar een paar mensen. Samen met hen en belangengroepen als ‘Doel 2020’ wil de overheid de toekomst van het dorp plannen. En zelfs het heden ziet er hier helemaal niet zwart uit, ondanks de naburige kerncentrale, in schril contrast met de Scheldemolen uit 1614, slechts een vleugelslag verderop. Nee, Doel is helder en kleurrijk, met enorme, deels dystopische graffiti op veel gevels – de laatste keer ‘Fuck Poetin’ – waardoor het dorp een aantrekkelijke bestemming is voor uitstapjes. Het enige wat ontbreekt is een echte friettent. In plaats daarvan een gezegde van Rainers grootvader: ‘Hoe snel wordt er niets gedaan!’
Download de route Garzweiler tot Doel
Reisinformatie
Wie verder wil kijken dan de Eifel en de Ardennen, kan terecht in de Rijnlandse bruinkoolstreek. Ook het kleurrijke polderdorp Doel aan de haven van Antwerpen geeft stof tot nadenken – en van daaruit is het niet ver naar de stranden van de Nederlands-Belgische Noordzeekust, die zeker geschikte bestemmingen zijn voor de après-moto.
Algemeen
Het Rijnse bruinkoolwinningsgebied ligt in de stedendriehoek Mönchengladbach, Bonn en Aken. Met een oppervlakte van 2.500 vierkante kilometer is het het grootste bruinkoolwinningsgebied in Europa. De tot 400 meter diepe dagbouwmijnen Garzweiler, Hambach en Inden produceren jaarlijks ongeveer 60 miljoen ton bruinkool. Bruinkool ontstond miljoenen jaren geleden in het Tertiair, toen dode planten onder uitsluiting van lucht eerst in meren en venen in turf veranderden. Vervolgens spoelde de oer-Noordzee er een laag grind en zand overheen, waardoor het veen werd samengeperst en het vocht werd verdrongen. Aan het eind van een lange metamorfose, gekenmerkt door zowel biologische processen als een verzakking van de ondergrond, ligt het als bruinkool uiteindelijk in machtige lagen aan de oppervlakte. De grootschalige ontginning en het intensieve gebruik van deze fossiele brandstof begon met de industrialisatie in de 19e eeuw en wordt nu uitsluitend geëxploiteerd door het RWE-concern. Bijkomende schade, zogezegd, aan de zo geliefde ‘elektriciteit uit het stopcontact’: immens landverbruik voor de bruinkoolmijnen, die daarmee sinds de jaren 1950 gepaard gaan – algemeen welzijn vóór persoonlijk welzijn – hervestiging en verlies van huisvesting voor 40.000 mensen alsmede de afbraak van 130 dorpen, het meest recent Lützerath begin 2023. Bovendien een verwoestende klimaatbalans, omdat bij de verbranding van bruinkool enorme hoeveelheden van het broeikasgas CO2 vrijkomen. Daarom komt de uitfasering van steenkool, die als gevolg van de energietransitie is vervroegd van 2038 naar 2030, net op tijd – of veel te laat, afhankelijk van je perspectief. Na de ontmanteling van de graafmachines en elektriciteitscentrales is het de bedoeling de enorme dagbouwmijnen te renaturaliseren en structurele veranderingen teweeg te brengen, bijvoorbeeld door ze onder water te zetten om een merenlandschap te creëren en nieuwe industrieën aan te trekken. Niet te vergeten trouwens, achter het Siebengebirge bij Bonn: de Midden-Duitse en Lausitzse bruinkoolmijnen.
Accommodatie
* Hotel Bedburger Mühle, Friedrich-Wilhelm-Straße 28, 50181 Bedburg, tel: +34(0)2272/9900, www.hotel-bedburger-muehle.de. Het is een 3-sterren etablissement met romantisch-historisch decor, tussen het riviertje de Erft en kasteel Bedburg, slechts enkele ‘brikettenworpen’ verwijderd van de dagbouwmijn Garzweiler.
* B&B Euverbraeke, Brielstraat 83, 9120 Beveren, België, tel: +32(0)472/445811, www.euverbraeke.be, familiebedrijf met opgewaardeerde gastenkamers, een landelijk juweeltje nabij Melsele, aan de rand van de Antwerpse haven.
